ZERUKO BERRIAK

Emazte bati, bigarrenez ezkonduta zegoelarik, eskale herren bat agertu zitzaion zerbaiten eske. Emakumeak nongoa zen eta nondik zetorren galde egin zion.

- Zerutik Jaungoikoaren baimenarekin heldu naiz-, erantzun zion-, hemen jende honen artean ea zerbait biltzen dudan, gero gauza horiekin egokixeago izateko.

Emazteak harriturik:

- Zer! Zeruan zaudetenok zerbaiten beharretan aurkitzen al zarete?

- Bai, emakumea. Han ere ez gara guztiok berdin. Gauza asko duena gutxi duena baiño hobeki.

- Nire senar lehenbizikoa nonbait han dabil. Ezagutzen al duzu?

- Nola du izena?

- Peio Bidegain.

- Ezagutzen?. Nire lagun mina da.

- Eta nola da bera?

- Bada hura ere hala nola, zerbait hartzeko gertu, emaileren bat balu.

Andreak orduan goitik kutxatila batean zeuzkan ontza urre batzuk ekarri zizkion, bere senar zenarentzako emanez. Besteak pozik hartu eta esan zuen:

- Ontza urre hauek haren eskuetara zuzen helduko dira eta oroitzapen honen bitartez zure senar Peiok izan behar duen atsegina, hura izango da atsegina!

Orduan eskale herrena joan egin zen.

Eguerdian bere lanaldia eginik emazte horren bigarren senarra etxera itzuli zen eta etxeko andre harrituaren ahotik hitz hauek entzun zituen:

- O Migel! Nire Peio zenaren berriak izan ditut: zeruan omen da, bai; baina ez hemen esaten duten bezain ongi.

- Nork eman dizu berri hori?

- Eskale herren batek, Jainkoaren baimenaz zerutik jaitsi den batek, eta nik ontza urre batzuek nire senar zenarentzako eman dizkiot.

- Zein bide hartu du gizon horrek?

Emaztearengandik hau jakin zueneko, hitz bat gehiago esan gabe, etxean zuen zaldi ederra azpiko hartuz, emazteak erakutsitako bidean barrena laugainka atera zen, urreak gizon berritsuari kentzeko asmoz. Mendixka baten goitik zihoan eskalea laster ohartu zen atzetik nor heldu zitzaion; eta bere burua ezkutatzeko astirik izan ez zuela ikusirik, harri mutur baten gainean jarri zen. Gainean zuen berehala zaldizkoa.

- Ikusi al duk, adiskidea, eskale herren bat bide honetan doala?

- Bai, ene gizona, ikusi dut eta norbaiten beldur zela asmatu ere bai. Atzera begira eta laster, atzera begira eta bizkor zihoan eta besterik ezin eginez, horko bidezidor horretan sartu da: ez daiteke urrun izan. Orduan zaldizkoak:

- Otoi! Zaldi hau edukiko didazu? -esan zion.

- Bai eta atsegin handiz ere. Zuk herren hori bilatzeak, nire bihotza zabal-zabal egingo du.

Gure gizona sasian sartu eta hango zoko-moko guztiak behatzen zebilen bitartean, bestea ahal zuen bezala zaldi gainera igo eta lasterrari eman zion. Bidezidorreko behatzailea bere soineko guztiak urraturik ordu laurden baten buruan bideratu zen eta bakarrik zegoela ohartu zenean, besteak ziri ederra sartu ziola konturatu zen. Bihotza ilunik etxeratu zenean, emazteak gizonari:

- Hitz egiteko aukera izan al duzu? -galde egin zion.

- Bai, izan dut.

- Zerbait eman al diozu?

- Bai, zaldia biderako.

Elbetea, Baztango semea zen Kruz Goienetxeri entzuna.

Ipuin honen aldakuntza bat Zuberoan hartu nuen. Beste bat Kirikiñok Euskalzaleren

orrietan argitaratu zuen.

Zuberoko aldakuntza hauxe da:

Emazte bat bigarrenez ezkondua bizi zen. Lehen senarra Joanes izan zuen, bigarrena Piarres. Behin, hura etxean ez zelarik, gizon bat agertu zitzaion emazteari.

- Etxean al zaude? -galde egin zion.

- Zu ere etorri egin zara?

- Bai.

- Nondik heldu zara?

- Beste mundutik.

- Beste munduan zer berri? Ezagutu duzu ene Joanes?

- Ezagutzen dut, bai; oso txikia da, erdi biluzik, diru ere gutxi dauka.

- Gaixoa! Nahi al duzu ene Joanesi zerbait eraman?

- Ba, bai.

- Hemen utzi zituen zapatak, Piarresek sar ezin dituenak, gainera galtzerdiak, galtzak, barneko arropa, gerrikoa, txamarra eta txapela.

- Jatekorik ezta bat ere?

- Xingarra, txistorra, artoa, ... Ba al duzu zahatorik?

- Ez, etxeko andere; baina botiletan ere eraman dezaket nahi adina ardo. Dirurik ez duzu bidaltzeko?

- Berrogeita hamar liberako bat emango dizut beretzat; eta esan iezaiozu maite nuela, Piarres baino askoz gehiago.

Joan zen mandataria pozez. Geroxeago etorri zen Piarres etxera. Emazteak gertatu zena esan zion.

- Deabrua -esanez, Piarres barrutik behorra atera zuen-; ala Jainkoa, atzemango dut, bai -eta alde egin zuen.

Beldur zen zeruko mandataria eta atzera begiratzen zuen noizean behin. Behor gainean lauoinka norbait bazetorrela zela urrundik ikusirik, eskuetako puskak sasi artean ezkutatu zituen eta bide ertzean eseri zen bera.

Heldu zen behorduna eta galdetu:

- Hemen al zaude?

- Etorri egin zara?

- Bai, ikusi al duzu norbait eskuetan poltsa batuk zituela?

- Baaaai. Horko bidexka horretan gora joan da.

- Nolatan joan naiteke, behorra pasa ezin bada?

- Behorra, zu haren bila zabiltzalarik, nik neuk gordeko dizut.

Piarres han zegoen bitartean, zeruko mandatariak puskak bildu eta behor eta guzti ihes egin zuen.

Piarres kopetilun heldu zen etxera. Argitu egin zuen aurpegia, emazteak errietarik ez egiteko.

- Piarres, etorri zara?

- Bai.

- Aurkitu duzu?

- Bai, eta zerura azkarrago heldu zedin, behorra eman diot.

NOTICIAS DEL CIELO

A una mujer, estando casada por segunda vez, se le presentó un mendigo cojo a pedirle algo. La mujer le preguntó de donde era y de donde venía.

- Vengo del Cielo -le respondió-, con permiso de Dios, por si recojo aquí algo entre buenas gentes, para estar después más acomodado con esas cosas.

La mujer, sorprendida (dijo):

- ¡Que! ¿Acaso los que estáis en el Cielo os halláis en necesidad de algo?

- Sí, mujer. Aun allí no somos todos iguales. El que tiene mucho (está) mejor que el que tiene poco.

- Mi primer marido anda allí en alguna parte. ¿Le conocéis?

- ¿Cómo se llama?

- Pello Bidegain.

- ¡Conocerle! Es amigo íntimo mío.

- ¿Y cómo está él?

- Pues también aquel, así, así, dispuesto a recibir algo si tuviera un dador.

Entonces la señora le trajo de arriba unas onzas de oro que tenía en la arquilla, dándoselas para su difunto marido. El otro se las recibió contento y dijo:

- Estas onzas de oro llegaran directamente a sus manos y el gozo que con este recuerdo ha de sentir su marido Pello, ¡que gozo ha de ser!

Entonces se fue el mendigo cojo.

Al mediodía, volvió a casa, después de terminar su trabajo, el segundo marido de la mujer, y de boca de la asombrada señora de la casa oyó estas palabras:

- ¡Oh, Miguel! He tenido noticias de mi difunto Pello. Dicen que estar en el Cielo, sí; pero no tan bien como aquí se dice.

- ¡Quién te ha dado esa noticia?

- Un mendigo cojo que, con permiso del Señor, ha bajado del Cielo, y yo le he entregado para mi difunto marido unas onzas de oro.

- ¿Qué camino ha tomado ese hombre?

En cuanto supo de su mujer esto, sin decir una palabra más, cogiendo por montura el hermoso caballo que tenía en casa, salió a galope por el camino que le mostró la mujer, con el propósito de quitar las onzas a aquel hombre charlatán. El mendigo, que iba en lo alto de una montaña, pronto advirtió quien le venía por detrás, y viendo que no tenía tiempo para ocultarse, sentóse sobre un saliente de piedra. Inmediatamente tenía allí al jinete.

- ¿Has visto, amigo, a un mendigo cojo yendo en este camino?

- Sí, mi hombre; le he visto, y hasta he advertido que tenía miedo de alguien. Miraba atrás y corría, miraba atrás y volaba, y no pudiendo hacer otra cosa, se ha metido en ese jaro: no puede estar lejos. Entonces el jinete le dijo:

- ¿Por favor, me tendrás este caballo?

- Sí, y por cierto con mucho gusto. Mi corazón se ensanchará sobremanera con que tú busques a ese cojo.

Mientras nuestro hombre se metió en el jaral y andaba mirando todos sus rincones, el otro, subiendo al caballo como podía, echó a correr. El escudriñador del matorral llego al camino al cabo de un cuarto de hora, rasgadas todas sus vestiduras, y al advertir que estaba sólo, conoció que el otro le metió buena cuña. Cuando llegó a casa, con el corazón contristado, la mujer le preguntó al marido:

- ¿Has tenido ocasión de hablarle?

- Sí, he tenido.

- ¿Le has dado algo?

- Sí, el caballo para el camino.

Oído a D. Cruz Goyeneche, hijo de Elbetea (canton).

Una versión de este cuento recogí en Zuberoa. Otra recogió Kirikiño ¿en Mañaria? y la publicó en Euskalzale.

La versión suletina es como sigue:

Vivía una mujer casada par segunda vez. El primer marido fue Juan, el segundo Pedro. Una vez, no hallándose este en casa, se le presentó un hombre a la mujer.

- ¿Está usted? -le preguntó.

- ¿Usted también viniendo?

- Sí.

- ¿De dónde viene usted?

- Del otro mundo.

- ¿Que noticias (hay) en el otro mundo? ¿Ha conocido usted a mi Juan?

- Le conozco, sí; está muy reducidito, medio desnudito, tiene también poco dinero.

- ¡Pobre! ¿Quiere usted llevar algo a mi Juan?

- Sí, sí.

- Zapatos que dejó aquí y Pedro no puede meterlos, además medias, calzones, interior, faja, elástico y boina.

- ¿De alimentos, nada?

- Tocino, chorizo, borona... ¿Tiene usted bota?

- No, señora; pero aun en botellas puedo llevar cuanto vino se quiera. ¿No tiene usted dinero para enviarle?

- Le daré a usted para él una moneda de cincuenta pesetas; y dígale que le amaba yo aún más que a Pedro.

El recadista fue alegre. Poco más tarde, vino Pedro a casa. La mujer le refirió lo que había sucedido. Pedro, diciendo:

- Demonio -sacó de la cuadra la yegua y se fue (pronunciando)-: como hay Dios, le alcanzaré, sí.

El recadista del cielo temía, y de vez en cuando miraba atrás. Viendo de lejos que alguien venía a galope montado en una yegua, ocultando entre zarzas las cosas de entre manos, se sentó en la esquina del camino.

Llegó el de la yegua y preguntó:

- ¿Está usted?

- ¿Ha venido usted?

- Sí. ¿Ha visto usted a alguien teniendo unas cosas en las manos?

- Vaya que sí. Ha ido por ese sendero de ahí.

- ¿Cómo puedo yo ir, si no puede entrar la yegua?

- ¡La yegua! Mientras usted anda en busca de él, la tendré yo mismo.

Mientras Pedro estaba allí, el recadista del cielo recogió las piezas de antes y, con la yegua, se escapó. Pedro llega a casa triste. Mostrose alegre, para que no le riñera la mujer.

- Pedro, ¿has venido?

- Sí.

- ¿Le has encontrado?

- Sí, y para que más ligero llegue al cielo le he dado la mula.

La versión bizkaina recogida por Kirikiño puede leerse en Euskalzale, tomo III (899), pág. 45, con el título de Zerutar bat.

Lo más curioso del caso es que este cuento figura entre las obras dramáticas de Hans Sachs, celebérrimo zapatero y poeta de Nuremberg, con el título Der fahrende Schuler im Paradies, sainete o pieza de carnaval para tres personas, estrenado, segun parece, el día 8 de octubre de 1550. Tiene, naturalmente, algunas variantes que el estudioso lector puede ver en la edición de Leipzig Hans Sachs dramatische Werke, tomo II, pág. 81. Es posible que esta versión germana sea la madre de las demás versiones. Para decirlo, me fundo en que el tunante, al entrar en el cortijo de una sencilla aldeana que deplora la muerte de su primer marido, le dice que él puede dar noticia de muchas cosas que ha leído en libros ..., y que ha estado en Venasberg (Montaña de Venus)... y viene de París. lhr kommet her vom Parodies? (¿Vos venís del Paraíso?), le pregunta la mujer, confundiendo la villa francesa con la patria celestial; y empieza a pedirle noticias de su marido. Una curiosa variante publicó Menditar, E., en el semanario Argia del 19, en la que, a imitación de París y Paradís, se juega con las palabras Ceutatik (desde Ceuta) y zeruetatik (desde los Cielo).

Cerquand publicó una versión labortana con el título francés Mari et femme, en Lettres et Arts de Pau (1874-1875), pág. 288. En su página 274, y al pie de la traducción del cuento, se lee esta curiosa nota: Cette anecdote, avec tous ses détails, se trouvé dans un recueil du XVII´ siècle (La Gilecière de Mome) ..., etc.

Wilhelm Giese publicó en Rev. int. de est. vascos, XVIII-417, el mismo cuento recogido por Cerquand y añade: «Este cuento es de un interés especial, porque tiene su origen en un cuento muy difundido a fines de la Edad Media o principios del siglo XVI, del cual se han conservado tres versiones alemanas del siglo XVI. La más vieja está en la colección de cuentos Schimpf and Erni, del franciscano Johannes Pauli, aparecida en 1522.»

En esta versión está basado el drama Der fahrende Schüler in Paradies, de 1550, que tiene por autor al famoso poeta Hans Sachs, de Nüremberg, y de ésta se deriva la versión incluída en el Rollwagen Buchlein, de Jorg Wickram, de 1555.

A continuación publica Giese la versión de Pauli, lingüísticamente modernizada, y tras ella da a conocer, una en frente de otra, las versiones castellanas de los originales alemanes y vasco.

El curioso lector podrá ver que el último episodio del cuento alemán, que falta en la versión labortana, figura en el texto baztanés, que se ha dado a conocer páginas atrás.

Nafarra

ZERUKO BEŔIAK

Emazteki bati, bigaŕenez ezkondua zagolarik, eskelari maingu (1) bat agertu zitzaion zerbaiten eske. Emakumeak nongoa, zen eta nondik zatoŕen galde egin zion.

- Zerutik Yaungoikoaren baiarekin eldu naiz-, inardetsi zion-, emen yende onen artean zerbait biltzen al dudan, gero gauza oriekin egokixeago izateko.

- Ontzuŕe ok aren eskuetara xuxen elduko dire ta oroitzapen ontaz zure senar Peĺok izan bear duen atsegina ¡hura izain (7) da atsegina!

Emazteak aŕiturik:

- ¡Zer! ¡Zeruan zauztenok (2) zerbaiten beaŕetan arkitzen alzerate?

- Bai, emakumea. An ere ezkara guziok berdin. Aunitz (3) duena guti duena baiño obeki.

- Nere senar lenbizikoa nonbait an dabila. ¿Zagutzen duzuia?

- ¿Nola du izena?

- Peĺo Bidegain.

- ¿Zagutzen? (4). Nere adiskide mamia da.

- ¿Eta nola da bera?

- Bada hura ere ola-ola, zerbait artzeko gertu, malea (5) balu.

Andreak orduan goititik kutxiskilingako (6) ontzuŕe batzuk ekaŕi zition, bere senar zenarendako emanez. Bertzeak pozik artu ta eŕan zuen:

Orduan eskelari maingua, gan zen (8).

Eguerdian here lanaldia eginik emazte oŕen bigaŕen senaŕa etxerat itzuli zen eta etxeko andre aŕituaren aotik itz ok entzun zituen:

- ¡O Migel! Nere Peĺo zenaren beŕiak izan ditut: zeruan omenda, bai; bainan ez emen eŕaten duten bezain ongi.

- ¿Nork eman dazu (9) beŕi ori?

- Eskelari maingu Yainkoaren baimenez zerutik yautsi den batek, eta nik ontzuŕe batzuek nere senar zenarendako eman ditiot.

- ¿Zein bide artu du gizon oŕek?

Emaztearengandik au yakin zueneko, its bat geiago eŕan gabe, etxean zuen zaldi edeŕa azpiko artuz, emazteak erakutsitako bidean barna lauringoan (10) atera zen, uŕeak gizon itzuntzi ari kentzeko asmoz. Mendiska baten goitik zoaien-eskelaria laster oartu zen gibeletik (11) nor eldu zitzaion; eta bere burua altxatzeko (12) astirik izain etzuela ikusirik, aŕi-mutur baten gainean yaŕi zen. Gainean zuen bereala zaldizkoa.

 - ¿Ikusi alduk, adiskidea, eskelari maingu bat bide untan doaiela?

- Bai, ene gizona, ikusi dut eta norbaiten beldur zela asmatu ere bai. Gibelat bea (13) ta laster, gibelat bea ta bizkor zoaien eta bertzerik ezin eginez, ortxeko darte ortan (14) sartu da: eztaiteke uŕun izan.

Orduan zaldizkoak,

- ¡Otoi! ¿Zaldi au idukiko datazu? (15) -eŕan zion.

- Bai ta atsegin aundiz ala ere. Zuk maingu on bilatzeaz nere biotza zabal zabal eginen da.

Gure gizona sasian sartu ta ango zoko-moko guziak beatzen zabilen artean, bertzea al zuen bezala zaldigainera igan ta lasteŕari eman. Bertzea al zuen bezala zaldi-gainera igan ta lasteŕari eman zion. Darteko bealaria bere soineko guziak uŕaturik ordu-laurden baten buruan bideratu zen eta bakaŕik zela oartzean, bertzeak ziri edeŕa sartu ziola ezagutu zuen. Biotza ilunik etxeratu zenean, emazteak gizonari:

- ¿Solas egiteko bidea izan duzu? -galde egin zion.

- Bai izan dut.

- ¿Ezer eman dakozu?

- Bai, zaldia biderako.

Elbetea (Baztan)ko seme Kruz Goienetxeri entzuna.

Ipuin onen aldakuntza bat Zuberoan artu nuen. Baste bat Kirikiñok Euskalzaleren

oŕietan argitaratu zuen.

Zuberoko aldakuntzea auxe da:

Emazteki bat bigaŕenez ezkontua bizi zen. Lehen senaŕa Yoanes izan zuzun, bigaŕena Piaŕes. Behin, haur etxean etzelaik, gizun bat agertu zitzatzun emaztekiari.

- ¿Bazadeia? -galde egin ziakozun.

- ¿Zu ere jiten?

- Bai.

- ¿Nundik eltu zia?

- Beste mundutik.

- ¿Beste mundian ze beŕi? ¿Ezagütü düzia ene Yohanes?

- Ezagutzen dizit, bai; &tacute;ipi&tacute;oa da aŕas, erdi buluxe&tacute;orik, sosak ere eskas ditüzü.

- ¡Gaixoal ¡Nahi düzia ene Yohanesi zerbait ereman?

- Ba, bai.

- Heben utzi zituen-oski, Pieŕak sar ezin dituenak, gaiñera galtzerdiak, pantalunak, barneko motxa, gerikoa, xamaŕa ta boneta.

- ¿Jatekorik ez bat ere?

- Xingaŕa, xixtoŕa, mestura... ¿Badüzia xarakorik?

- Ez, etxeko andere; bona botoiletan ere eraman niro nahi bezanbat ardo. ¿Diharürik eztüzia egortzeko?

- Beŕogoi ta hamar liberako bat emanen düzüt beretzat; eta eŕan zakozu maite nuela, Piaŕes beno ere haboro.

Yoan züzün mandataria botzez. Geroxeago jin züzün Piaŕes etxera. Emazteak gertatu zena eŕan zion.

- Deabria -eŕanez, Piaŕes baŕutitik, behoŕa ateratuz-; ala Jinkoa, atzemanen dinat, bai -ta, yoan zen.

Bildur zen zeluko mandataria ta gibelera noiztanka so egiten züzün. Behor-gaiñean lauroinka nurbäit jiten zela uŕundik ikusirik, eskuetako puskak sasi-artean altxatuz, bide-eretzean xaŕi züzün bera.

Eldu zen behorduna ta galdatu:

- ¿Baziradea?

- Bai, ¿ikusi dizia nurbäit eskuetan puska batzü zitiela?

- Baaaai. Hortxeko xendre hortan gainti jöan düzü.

- ¿Nulatan jöan nindeke, behoŕa ras ezin bada?

- Behoŕa, zu haren xerka zabiltzalarik, nihaurk idukiren düzüt.

Piaŕes han zenartëan, lengo puskak biltu ta behor ta guzi ihes egin zuen zeluko mandatariak.

Piaŕes ilun eldu zen etxera. Argitu zen, emazteak ahaŕik ez egitekotz.

- Piaŕes, ¿yin iza?

- Bai.

- ¿Arkitu düka?

- Bai ta azkaŕago zeliala heltu ditin, behoŕa eman zionat.

____________

(1) Eŕan, urgun.
(2) Zagozenok, zaudenok.
(3) Asko.
(4) Ezagutzen.
(5) Emalea.
(6) Kutxatilako.
(7) Izanen, izango.
(8) Yoan zan.
(9) Dizu, dautsu.
(10) Laurazkan, al galope.
(11) Atzetik.
(12) Gordetzeko, ezkutatzeko.
(13) Atzerontz begira.
(14) Orkoxe txara (zakardi) oretan.
(15) Didazu, daustazu.

BERASTEGIKO IZTUPA

Berastegiko apaiza ez zegoen pozik bere eliztarrekin. Haiek bide onera ekartzeko, bere arreba bitarteko zela, zerbait egitea asmatu zuen; eta behin pulpitura igo eta esan zien:

- Datorren igandean etor zaitezte txiki eta handi, herri guztia, meza nagusira, esan beharreko den zerbait, handi den zerbait badut eta.

Apaizak nahi bezala, meza, nagusian herri guztia bildu zen. Apaiza pulpitura igo zen eta, honela hasi zuen bere hitzaldia:

- Berastegiarrak: lehengo egunean, hemengo seme-alaben berri jakin behar nuela eta, mundutik atera eta kanpora ateralditxo bat egin nuen. Lehenbizi zerura joan nintzen. Atea kask-kask jo nuen eta San Pedro atera zitzaidan. Ea zer nahi nuen: «San Pedro -esan nion-, bada hemen berastegiarrik? «Ez dago alerik», erantzun zidan.

Purgatoriora joan nintzen urrena. Kask-kask han ere jota: «Bada emen berastegiarrik?» galde egin nuen. Badakizue Pedro Martin gizarajo hura nor zen? Huraxe beste berastegiarrik han ez zela erantzun zidaten.

Azkenean infernura joan eta kask-kask atea jo nuen. Atera zen deabruari: «Bada hemen berastegiarrik?, galde egin nion. «Guztia dago berastegiarrez beteta», erantzun zidan.

Apaizak beste munduko bere ibileraren beri eman eta gero, haserre oihuka egin zien eliztarrei:

- Berastegiarrak: gaiztoak zarete eta Jainkoaren pazientzia akabatu duzue. Horregatik kastigu izugarria zuen gainera botatzera doa.

Jauna, esan zuen gero oihu handiz, elizako sabaira begira zegoelarik:

- Jauna: bota ezazu su ori. Kiskali daitezela berastegiar gaizto guztiak.

Apaizak esan bezala, elizako sabaitik dir-dir-dir sutan iztupa zati bat erori zen eta eliztar guztiak harriturik gelditu ziren.

- Bota gehiago, Jauna - berriz apaizak.

Eta bigarrenez ere dir-dir-dir iztupa zati handia sutan erori.

Jendea, elkar gainean eliza atean kanporatu ezinik zebilen …,

Apaizak esan zuen:

- Bota gehiago.

- Iztupa bukatu da, jauna -esan zion sabai-gainetik bere arrebak.